Sawir - Flickr / Arthur Chapman
Maanta waxaan ka hadlaynaa nooc ka mid ah carsaanyooyinka loo yaqaan kuwa adduunka ugu weyn. Waxay ku saabsan tahay Carsaan qumbaha. Magaceeda cilmiyaysan waa Birgus ballast. In kasta oo loo tixgeliyo carsaanyooyinka ugu weyn adduunka, bayaankani wuxuu leeyahay xoogaa kala durugsan. Nuance-ka ugu muhiimsan ayaa ah inuu yahay kan ugu weyn dhulka maadaama uu ka weyn yahay carsaanyo waaweyn oo Jabbaan ah iyo carsaanyo caaro caan ah. Waxay kaga duwan tahay tii hore waxay si joogto ah ugu nooshahay dhulka.
Qormadan waxaan ku eegeynaa sifooyinka, habka nolosha, quudinta iyo taranka qafiska qumbaha.
Astaamaha ugu muhiimsan
Carsaanku wuxuu ka tirsan yahay qoyska 'arthropod' wuxuuna si dhow ula xiriiraa carsaanyo hermit sida hoos looga hadlay. Cabbiraadihiisa xiisaha leh ayaa sababay in saynisyahanno badani ay ku sifeeyaan inuu yahay bahal run ah. Muuqaalka ugu horreeya ee aadka u muuqda waa cabirka weyn. Waxay awood u leedahay culeyskeeda ilaa 4 kiilo oo ay yeelato dherer ugu badnaan ku dhowaad hal mitir. Tani waxay ka dhigeysaa inuu noqdo carsaanyo ugu weyn uguna cabsi badan adduunka.
Iyada oo leh cabirro aad u ballaaran ayaa carsaanyo waxay u baahan tahay dunyo waaweyn oo lugaha hore iyo cidi cabsi leh oo u adeegta xoog ku tumashada ugaarsigeeda. Ciddiyahaani waxay leeyihiin xoog wax burbura ama la mid ah kuwa ugaarsato kale oo badan oo ugaarsada qaniinyada.
In kasta oo aan tixgeliyey nooc ka mid ah carsaanyooyinka dhulka, bilowga ugu horreeya ee nolosha xayawaankani waxay ku dhacaan badda dhexdeeda sida ay ugu dhacaan qoobabka kale. Geedaha qumbaha ayaa ah dirxiga yaryar ee dhex wareegaya qulqulka badda inta lagu jiro bisha ugu horreysa noloshooda. Markay horumaraan, waxay muddo ka soo baxaan badda hoosteeda si ay u raadiyaan nooca madfaca ka dhigi kara hoygooda guurguura. Tani waa sababta aan hore u soo sheegay inay aad ugu egtahay carsaanyo dhaqatada.
Dilaaga fosil ee ka soo bilaabmay abuurista deegaankiisa una badala deegaan degaan biyo ah una badala mid dhulka ah waxaa sabab u ah xubin u gaar ah oo loo yaqaan sanbabada laanta 'branchial sambuub' taas oo horumar ku sameysay guud ahaan isbadalka waxayna u dhexeysaa kalabarrada iyo sambabada. Markuu qunbaha qumbaha ku korayo dhulka, wuxuu ka wareegayaa mid ka mid ah poncha oo wuxuu u wareegayaa mid kale sida carsaanyadu u samayso.
Qumbaha qunbaha
Cunnooyinka qufacyada jirka ee halista ugu jira baabi'inta ma aha oo kaliya qumbaha sida qofku qiyaasi karo. Waa run in qumbaha ay yihiin qaybta ugu muhiimsan ee cunnada qashinka, sidaa darteedna loo yaqaan magacooda guud. Si loo gaaro cabbirkan weyn, carsaanyo qumbaha waa inay cunta wax walba. Baahida ay u qabaan cunnadu waxay gaadhaa heer ay awood u yeeshaan inay u jeestaan bakhtiga si ay ugu qancaan baahidooda.
Waxay u kobcaan si tartiib tartiib ah mana gaaraan bisayl xagga taranka illaa ay ka gaarayaan 6 sano jir. Laakiin si kastaba ha ahaatee, Tani waa sababta oo ah cimriga nolosha xayawaankani wuxuu gaari karaa 30 iyo 40 sano.
Cunnadu waxay ku saleysan tahay inta badan nooc walboo dabiici ah oo laga helo wadada. Midhaha jajaban, caleemaha, ukunta qoolleyda, iyo xitaa bakhtiga xoolaha kale. Noocan quudinta ah ma aha wax aad u dhib badan in la horumariyo waana sababtaas tan ay u gaadho baaxaddan weyn. Saynisyahannadu waxay awood u yeesheen inay diiwaangeliyaan jasiiradaha qaarkood halka ay cunnadooda ugu muhiimsan, qumbaha, tani ay noqon karto qafis qumbaha, waxay noqdeen nooc ka mid ah carsaanyo ugaarsade ah. Tani waa sababta oo ah waxay awood u leedahay inay weeraraan xayawaan kasta oo kale oo ay gaari karto.
Si tan loo sameeyo, waxay adeegsataa cidiyaha waaweyn iyo lugaha hore si ay u weeraraan xayawaanka sida digaagga, bisadaha, jiirka ama xayawaan kasta oo kale oo ay ku gaari karto ciddiyaha. Sida aan ognahay, furitaanka qumbaha ma aha hawl fudud. Si kastaba ha noqotee, xayawaanadan ayaan dhib ku qabin furitaanka midhahan adag. Markay qumbaha helaan waxay u baahan yihiin oo keliya inay isticmaalaan xirmooyinka hore si ay u kala jeexjeexaan oo ay uga saaraan dhammaan dahaarka dunta leh.
Si aad cunto u hesho, carsaanyooyinkaan ayaa ah kaalmada urta wanaagsan iyo anteenooyinkeeda awoodda badan ee u adeega helitaanka cuntada xitaa haddii laga helo masaafo dheer. Caadi ahaan waxay wax cunaan habeenkii oo maalintii oo dhan waxay ku dhuuntaan godad dhagaxyo yaryar ah ama badanaa waxay qotaan boholahooda si ay uga gaashaantaan ugaarsatada kale Ugaadhyahannada sida aadka ah u saameeya dadka qamadiga ku jira qumbaha ayaa ah aadanaha.
Carsaan qumbaha oo khatar ku jira
Tirada xayawaanadan weligood si buuxda looma baran. Tan darteed ama maahan waxaa gebi ahaanba la ogyahay inta koobi ee wadarta guud ah. Midowga Caalamiga ee Ilaalinta Dabeecadda (IUCN) waxay ku tilmaameen inay tahay mid liita xogta. Daraasadihii ugu dambeeyay waxay muujinayaan in dadka ku xeel dheer quluubyadan ay si daran hoos ugu dhacday. Hoos udhaca tirada dadka waxaa sabab u ah arimo kala duwan sida aan heli karno adeegsiga xad dhaafka ah iyo sharci la’aanta dowladaha ilaaliya kheyraadkaas.
Maaddaama tirada dadka ay sii kordhayaan isla markaana xayawaanka la dhaqo lagu daray jasiiradaha badankood, waxaa jiray isbeddello ku yimid hab-dhaqanka, quudinta iyo qaababka ugaadhsiga ee silsiladda cuntada. Intaas waxaa sii dheer, kororkaan ku yimid dadka aadamiga ah wuxuu abuuray cunno aad u badan oo ah carsaanyo qumbaha hilibkiisa macaan. Hilibkan ayaa ah mid aad looga qiimeeyo dadka degan jasiiradaha waxayna leeyihiin ahmiyad dhaqan-bulsheed oo weyn.
Baahida loo qabo jiingado ayaa si aad ah u kordhay sidaa darteed dadku aad ayey u sii yaraanayaan. Waxaa jira daraasad laga soo qaaday 1989 oo muujisay in jasiiradaha laga helo carsaanyogan, celcelis ahaan bishiiba la ugaarsado 24 xamaam. Sidaad qiyaasi karto, noocyada noocan ah 24 nuqul bishii waa tiro aan xad dhaaf ahayn. Tani waxay u dhigantaa ugaarsi sanadle ah oo qiyaastii 49.824 xamaam ah oo loo qaybiyo inta udhaxeysa isticmaalka maxaliga ah iyo dhoofinta. meela kale oo adduunka ah, siiba New Zealand.
Waxay urayaan inay wax badan ka ogaadaan carsaanyo qumbaha iyo macnaha guud ee ay leedahay inay baaba'aan.